باغ دولت‌آباد یزد؛ معماری متمایز در میان باغ‌های ایرانی

باغ های ایرانی همیشه بخشی از جاذبه گردشگری بوده اند. این باغ ها به دلیل ویژگی های منحصر به فردشان بسیار مورد توجه قرار گرفته اند. در تمام باغ های ایرانی یک الگوی واحد دیده می شود. ساخت باغ در کنار آب، دیوارهای بلند و ساخت عمارت در باغ ساختار و طراحی منحصر به فرد باغ ایرانی را تشکیل می دهد. باغ دولت‌آباد نیز از این قاعده مستثنی نبوده و تمام این ویژگی ها را دارد.

تاریخچه باغ دولت‌آباد

باغ دولت‌آباد یکی از باغ‌های قدیمی شهر یزد است. محمد تقی خان معروف به خان بزرگ سرسلسله خاندان خوانین یزد در اواخر دوره افشاریه باغ دولت آباد را بنا کرد. مرحوم محمد تقی خان ابتدا قناتی به طول ۶۵ کیلومتر احداث کرد و سپس آب را از مهریز به یزد و محل کنونی باغ دولت‌آباد رساند. بعد آن نیز مجموعه حکومتی (دارالحکومه) خود را بنا کرد. مساحت این مجموعه حدود ۷۰ هزار مترمربع است که در فضای بین آن‌ باغ‌هایی با درختان انار، انگور و… با گل‌های فراوان دیده می شود. این باغ شامل ساختمان‌ها، حوض‌ها و آبنماهای بسیار زیادی است.

قنات تاریخی عظیم دولت‌آباد متشکل از پنج رشته قنات است و قدمت آن به بیش از ۲۰۰ سال می‌رسد. آب این قنات از ارتفاعات مهریز سرچشمه می‌گرفت. این آب پس از آبیاری بخشی از زمین‌های مهریز و به کار انداختن چند آسیاب آبی، مسیری بیش از ۵۰ کیلومتر را طی کرده و به یزد می‌رسید. باغ دولت‌آباد هم از این طریق آبیاری می‌شد.

تقی خان بافقی پدر عبدالرضاخان یزدی و جد سلطانعلی خان وزیر افخم و خانواده‌های افخم ابراهیمی و افخمی است. مدارک مربوط به این موضوع در میان اسناد شخصی خانواده افخم ابراهیمی حفظ و نگهداری شده است. این باغ از دو بخش کلی اندرونی و بیرونی (جلوخان) تشکیل شده است. باغ دولت‌آباد از نقطه نظر گونه‌شناسی و کاربری، باغ سکونتگاهی-حکومتی است. باغ دولت آباد که به بهشت آیین نیز معروف است، محلی برای برگزاری جشن های حکومتی بوده است. بخش اندرونی محل سکونت حاکم و خانواده‌هایش بوده که شامل ساختمان‌های هشتی (بادگیر تابستانه)، حرم‌سرا، مطبخ، برج دیدبانی، آب انبار خصوصی و اصطبل تابستانه و زمستانه است.

معماری عمارت باغ دولت‌آباد

عمارت هشتی از مهم‌ترین بخش‌های مجموعه به شمار می‌رود که در آن تلفیق جریان هوا و آب به زیباترین شکل صورت گرفته است. در این ساختمان، به کمک باد و آب و جریان آن ها در حوض‌های داخل ساختمان، هوای خنک از زیر بادگیر به قسمت شاه‌نشین و تالارها انتقال پیدا می‌کند. به همین دلیل به این بنا در تابستان هوای مطبوعی دارد و به آن ساختمان تابستانه نیز گفته می‌شود.

این بنا از سه شاه‌نشین با درهای مشبک، اتاقک بادگیر، هشتی و دو اتاق پستو تشکیل شده است. شکل کلی بنا نیز به یک هشت‌ضلعی شباهت دارد. سقف قسمت میانی (هشتی) اثر استاد حاجی علی اکبر آخوند است که کاربندی بسیار زیبایی دارد. بخش بیرونی محل استقرار کاروان‌ها و رسیدگی به امور حکومتی است. این بخش شامل جلوخان و سردر، تالار آیینه، عمارت تهرانی، دو بازارچه، آب انبار عمومی می‌شود.

آن‌چه این باغ را از میان باغ‌های ایرانی متمایز ساخته، بادگیر مرتفع آن است که با ۳۳٫۸ متر بلندترین بادگیر خشتی جهان شناخته شده است. از دیگر خصوصیات این بادگیر هشت‌ضلعی بودن آن است که باعث می‌شود باد در هر جهت به راحتی و به سرعت به قسمت زیرین هدایت شود. از سوی دیگر، در زیر این بادگیر حوضی قرار دارد که وزیدن باد به سطح آب حوض، هوای خنکی را در داخل بنا ایجاد می‌کند.

باغ دولت‌آباد در سال۱۳۴۶ ثبت آثار ملی ایران شده است. نام این باغ در کنار هشت باغ ایرانی دیگر در میراث جهانی توسط یونسکو به ثبت رسیده است. باغ دولت‌آباد یزد از بناهای زیبای دوران زندیه است که همچنان پس از گذر سال‌های بسیار زیبایی و طراوت خود را در دل کویر حفظ کرده است.