ساختار و طراحی منحصر به فرد باغ ایرانی

ایران دیدنی ها و جاذبه های بسیاری دارد. تنوع آب و هوایی و چهار فصل بودن این سرزمین شگفتی های زیبایی خلق کرده است. طبیعت بکر ایران سالانه گردشگران زیادی را روانه این سرزمین می کند. دشت، کوهستان، جنگل و کویر هر کدام به نوعی در جذب توریست موثر اند. یکی از جاذبه های کشورمان باغ های تاریخی آن است. ساختار و طراحی منحصر به فرد باغ ایرانی شهرت جهانی دارد. در ادبیات ایران به باغ ایرانی باغ سرا، پردیس یا فردوس گفته می شود. در ملل دیگر باغ های ایرانی با نام Persian Garden وصف می شوند.

باغ های ایرانی و ویژگی های منحصر به فردشان

ساختار باغ ایرانی سه ویژگی منحصر به فرد دارد. اولین ویژگی آن، ساخت باغ در مسیر عبور جوی آب است. ویژگی دوم باغ ایرانی محصور شدن باغ با دیوارهای بلند است. در نهایت سومین ویژگی این باغ ها داشتن عمارت در میان باغ است. این سه مشخصه، باغ‌های ایرانی را از دیگر باغ‌ها متمایز می‌کند.

توجه مردم به آب و آبادانی یکی از اصلی ترین دلایل شکل گیری این باغ ها در کنار جوی ها بوده است. به طوری که می توان گفت قدمت باغ ایرانی با تاریخ پیدایش قنات ها پیوند خورده است. نخستین باغ‌ های ایرانی در مسیر خروجی قنات ها شکل گرفته‌اند. نمونه این گونه باغ ها را می‌توان در طبس، یزد، گناباد و بیرجند و اکثر مناطق کویری دید. دیوارهای بلند باغ امنیت و محفوظ بودن آن را تامین می کردند. عمارت میان باغ نیز استراحتگاه تابستانی به شمار می رفته است. به طور کلی این سه ویژگی در اکثر باغ های ایرانی دیده می شود.

تصویری از باغ باغ فین، کاشان

معماری اغلب باغ های ایرانی ریشه در باغ پاسارگاد دارد. باغ پاسارگاد به دستور شخص کوروش کبیر ساخته شده بود. شکل کاشت درخت‌ها و در واقع هندسی‌سازی باغ و ترکیب کلی آن از دیدگاه کوروش گرفته شده‌ است. در دوره ساسانیان نیز باغ ها در جلوی کاخ‌ها و معابد ساخته شدند و این شیوه در دوره اسلامی نیز ادامه یافت. قدیمی‌‌ترین سند تصویری که نظم باغ ایرانی را به تصویر می کشد، مربوط به دوره ساسانیان است. در نقش برجسته طاق بستان، طرح باغ شکار خسرو پرویز نشان داده شده است. این نقش برجسته تا حدود زیادی هندسه باغ و عملکرد آن را هویدا می‌کند.

تصویری از باغ شازده ماهان؛ نگینی سرسبز در دل کویر

جایگاه والای طبیعت در تفکر زرتشت به ویژه احترام خاص به آب موجب شد تا علاوه بر انتظام انسانی، چشم‌اندازها و بستر طبیعی نیز در باغ مطرح شود. دوره صفویه، دوره شکوه باغ ایرانی بوده است. تنوع هندسی مشخص‌ترین ویژگی باغ‌های این دوره است. انتظام‌های محوری، مرکزی و چهاربخشی در باغ های این دوره دیده می‌شود. بسیاری از محققان باشکوه ترین عصر باغ‌سازی در ایران را همین دوره می دانند.

در این دوره باغ‌ها به عنوان هنر شکل‌دهنده ساختار فیزیکی شهر بودند. باغ‌سازی در دوران صفویه از قزوین شروع شد. این شهر به عنوان پایتخت صفویه انتخاب شد. در زمان شاه تهماسب، دومین پادشاه صفوی کاخ چهل ستون قزوین در میان باغی بنا شد. عمارت کلاه فرنگی از کاخ چهلستون قزوین و سردر عالی قاپو از باقی مانده های باغ های ایرانی از زمان صفویه در شهر قزوین هستند. در زمان شاه عباس، پایتخت از قزوین به اصفهان منتقل شد. در اصفهان نیز این توجه به باغ های ایرانی دیده می شد. کاخ چهلستون اصفهان و باغ آن نیز درست در دوره شاه عباس یکم از پادشاهان صفوی ساخته شد.

تصویری از باغ دولت آباد یزد؛ معماری متمایز در میان باغ های ایرانی

سیر تحول طراحی باغ در دوره صفویه نیز همانند زنجیره‌ای به دوره تیموریان مرتبط بوده است. در دوران قاجاریه به علت ارتباطات فرهنگی گسترده ایران با اروپا نشانه هایی از الگوی باغ‌سازی اروپایی در باغ های ایران نفوذ کرد. در دوران پهلوی به علت سهولت تردد بین ایران و دیگر کشورهای اروپایی احداث باغ‌ها و پارک های اروپایی یا آمیخته‌ای از آن‌ها رواج یافت. ابتدایی‌ترین و ساده‌‌ترین اصل هندسی باغ ایرانی ایجاد محوری در میانه باغ و به موازات طول آن است. به طور معمول، در دو طرف این محور درختان سایه‌انداز کاشته می‌شد. هندسه باغ از تقسیمات راست گوشه تشکیل شده است. انتظام چهاربخشی مهم‌ترین این تقسیمات است. انتظام باغ بر اساس هندسه محوری و تقارن است.

باغ های معروف ایرانی

شکل باغ ایرانی شامل انتظام آب، انتظام گیاه و انتظام معماری است. این انتظام‌ها در قالی‌های ایرانی و نگارگری نیز دیده می‌شوند و تصویری ایده‌آل از باغ ایرانی ارائه می دهند. باغ‌های پاسارگاد، چهلستون، فین، ارم، شاهزاده، عباس‌آباد، دولت آباد، پهلوان‌پور و اکبریه مجموعه نه باغ ایرانی هستند که ثبت میراث جهانی یونسکو شده‌اند. این باغ ها بیشتر از سایر باغ های ایرانی معروف شده اند و معمولا در تمام فصول مملو از گردشگر هستند. زیبایی باغ های شیراز در بهار همراه با شکفتن بهار نارنج، باغ های اصفهان در کنار معماری بی نظیر عمارت هایش، باغ فین و تاریخ و حوادث پشت آن در کاشان و … همه و همه باغ های ایرانی را نه تنها یک مجموعه فضای سبز، بلکه به یک مجموعه زیبا همراه با هویت تاریخی تبدیل کرده است.