زمانی که ایلامیان در معابد سر به فلک کشیده‌شان, خدایان خود را می پرستیدند,گروه‌ها و اقوامی از آریایی‌ها به تدریج در حال جاگیرشدن در نقاط مختلف ایران بودند.دین اصلی آنها قداست بخشی به عناصر طبیعت بود.از جمله این ایزدان, میتره(مهر) است که رابطه ای با خورشید داشت,بر چراگاه‌ها فرمان می راند و سرچشمه‌ی دادگری و پاسدار پیمان و نگهبان خانه و خانواده بود.علی‌رقم اینکه شواهد متون میان رودانی و متن‌های یونانی نشان میدهد که مهرپرستان در خاک ماد فراوان بوده اند ولی از معابد آنها (مهرکده) در قرون آغازین مهاجرتشان به ایران خبری نیست.البته در سالهای اخیر تحقیقات گسترده ای صورت گرفته تا شواهد باستان شناختی را با مدارک مکتوب هماهنگ کنند برای مثال محققان ایرانی نظیر ملک‌زاده, هژبری و عطایی در نوشته های مختلف, معبد زرتشتی نوشیجان رامهرکده دانسته‌اند.
آتشکده نوشیجان
آتشکده نوشیجان در حدود ۶۰ کیلومتری جنوب همدان و ۲۰ کیلومتری شمال غرب ملایردر منطقه‌ای به نام شورکات در بالای تپه‌ای طبیعی به ارتفاع حدود ۳۷ متر بنا شده است. بنابه کاوش‌های باستان‌شناسان دراین تپه باستانی سه طبقه مربوط به سه دوره فرهنگی مختلف شناسایی شد که طبقه اول را به مادها، طبقه دوم را به هخامنشیان و طبقه سوم را به ساسانیان نسبت می‌دهند. در تپه نوشیجان بخش‌های مختلفی به جا مانده‌اند که عبارتند از: بنای قدیمی جبهه غربی(نخستین نیایشگاه)، تالار ستوندار (آپادانا)، معبد مرکزی (دومین نیایشگاه)، اتاق‌ها و انبارها، تونل، حصار و دژ.
در دوره اشکانی, مهرپرستی از آیین زرتشتی مشتق شد و آیین عرفانی خدای میترا(مهر) ریشه گرفت.از این دوره در ایران به ندرت, اما در سرزمین های اروپایی و آسیایی نسبتا بیش, پیکره, تندیس, سنگ نگاره , ددوارنگاره و بقایای معبد مهر گاو اوژن در دست است.این پدیده باعث شده که چهرهی مهر در اروپا گشوده اما در ایران پوشیده در هاله ای از راز و رمز نمادین باشد.
مهرکده محمدآباد برازجان
در سالهای اخیر, مهرکده‌ای در محمدآباد برازجان کشف گردیده که از اهمیت زیادی برخوردار است. این بنا نخستین مهرکده با ساختار آجر و گچ و گل در مرزهای کنونی ایران است و با مهرکده‌هایی که در غارها ایجاد شده بودند بسیار متفاوت است.
مهرابه سن کلمنت در روم
از سوی دیگر این مهرکده با مهرابه‌ی سن کلمنت در روم نزدیکی بسیار دارد. هر دو مهرکده راهروی بلندی دارند که دو طرف آن حجره های کوچکی احداث شده است.در انتهای راهروی مرکزی مهرابه قرار دارد که سقف آن گنبدی شکل بوده است.در بسیاری از معابد مهری در انتهای مهرابه لوح مرمری کار گذاشته می‌شدکه در آن کشتن گاو به دست میترا تصویربرداری شده بود.اما در مهرکده‌ی محمدآباد از این نقش اثری نیست.به غیر از مهرکده محمدآباد و نیایش گاه های مانند قدم گاه بادام یار (آذرشهر) و امام زاده ورجوی(مراغه) در ایران مهرکده دیگری یافت نشده.بنابراین پرسشها و ابهامات زیادی باقی مانده و باید در انتظار مدارکی ماند که در آینده از نقاط مختلف ایران کشف خواهد شد.
قدم گاه بادام یار درآذرشهر
امام زاده ورجوی درمراغه
منبع: معماری ایران و جهان اثر دکتر رضا نوری شادمهانی
خیلی خوب بود